door Peter Bergsma & Reintje Gianotten

​Pisangs en Birnenschlupfer in Berlijn

Peter Bergsma – 10 februari 2015

Er werden in Berlijn twee vertaalworkshops gehouden, beide met het thema ‘modern klassiek’, voor vertalers van kinder- en jeugdliteratuur en ‘volwassenenliteratuur’. De kinder- en jeugdgroep begon, onder leiding van Rolf Erdorf, op maandagochtend met de behandeling van het sprookje ‘Grootvader, de vloedgolf en het vuur’ van Nienke van Hichtum. Hoewel dit verhaal uit 1929 dateert, viel op hoe modern de stijl en het taalgebruik van de tekst nog zijn, wat een lichtelijk archaïserende vertaling – áls daar al voor gekozen zou worden – overbodig maakte. De ‘volwassenengoep’, onder leiding van Marlene Müller-Haas, begon met een fragment uit Een dwaze maagd van Ida Simons. Hiervoor gold eigenlijk hetzelfde als voor de tekst van Van Hichtum: de tekst doet nauwelijks gedateerd aan, het grootste probleem bleek het overbrengen van de subtiele humor van Simons. De Duitse vertaling van deze roman verschijnt later dit jaar bij uitgeverij Luchterhand.

^{Rolf Erdorf, Aukje Holtrop en Meike Blatnik. Foto: Reintje Gianotten.}

Maandagmiddag was het tijd voor een plenaire sessie met beide vertaalgroepen. Er waren twee sprekers uitgenodigd om de vertalers eens flink in de Nederlandstalige klassiekers te dopen: als eerste sprak Aukje Holtrop over Nienke van Hichtum, auteur van het behandelde sprookje. Zij toonde eerst illustraties uit de eerste helft van de vorige eeuw en hield een betoog over de jeugdboeken van Van Hichtum. Waaraan moet een goed jeugdboek voldoen? Van Hichtum had daar uitgesproken ideeën over, zoals: ‘In een goed kinderboek is sprake van een harmonie van kunst en ziel.’ Na haar lezing discussieerde Aukje Holtrop met de vertalers over de vraag of je de criteria van Nienke nog zou kunnen toepassen op de hedendaagse auteurs, zoals Floortje Zwigtman of Gideon Samson. Zwarte zwaan van Samson verscheen onder de titel Doppeltot in januari 2015 in het Duits bij uitgeverij Gerstenberg. Een zwart boek, met een in het Duits nog zwartere titel. Hoe zwaar het thema ook is, in ieder geval moet een boek ook hoop bieden.

^{Andrea Kluitman, Gerd Busse, Birgit Erdmann, Annette Löffelholz en Andrea Prins halen een frisse neus. Foto: Reintje Gianotten}

Jan Konst, hoogleraar Neerlandistiek aan de Freie Universität Berlin, leverde een huzarenstukje door in krap een halfuur de literatuur uit Nederland en Vlaanderen in een overzichtelijk kader te plaatsen, waarbij hij pijnlijke kwesties niet uit de weg ging. Bijvoorbeeld hoe Stijn Streuvels op oneigenlijke gronden door de nazi’s voor hun karretje werd gespannen. Duidelijk werd waarom er geen roaring twenties in de Lage Landen bestonden en waarom in de jaren zeventig taboedoorbrekers als Anja Meulenbelt en Jan Wolkers zo populair waren. Vertaalster Christiane Kuby stelde de vraag of er voor ‘de kleine literatuur’ hernieuwde aandacht zou kunnen komen, en dat was haar collega Gerd Busse uit het hart gegrepen: ‘Carmiggelt moet toch in het Duits gelezen kunnen worden!’ Tja, maar anekdotiek heeft de tijd niet mee, ook in Duitsland niet.

^{Jan Konst aan het woord. Foto: Reintje Gianotten}

Die avond werd er door vertalers, sprekers, Monique Ruhe en Katrin Konst van de Nederlandse ambassade en Koen Haverbeke van de Vlaamse vertegenwoordiging volop doorgepraat in restaurant Diekmann - op het menu: Birnenschlupfer.

Dinsdagochtend gingen de vertaalgroepen verder met respectievelijk Van Hichtum en Simons. In de middag werd een begin gemaakt met de andere twee teksten die van tevoren door de deelnemers waren vertaald. In het geval van de kinder- en jeugdgroep was dat een fragment uit Dissus van Simon van der Geest, een soort postmoderne bewerking van de Odyssee. Deze tekst stelde de deelnemende vertalers voor aanzienlijke problemen: wat doe je met het eind- en binnenrijm, hoe handhaaf je het metrum? De ‘volwassenengroep’ boog zich over het essay ‘Terug naar Ithaca’ uit de bundel Opgespoorde wonderen van Rudy Kousbroek. Het grootste probleem hierbij is dat het Duitse publiek veelal onbekend is met het ‘Indische’ koloniale verleden van Nederland, zodat zaken die voor een – oudere – Nederlandse lezer vanzelfsprekend zijn, voor Duitse lezers nadere uitleg behoeven.

Op dinsdagavond vond, ook in het Literarisches Colloqium Berlin, de feestelijke uitreiking plaats van de Else Otten Übersetzerpreis, ex aequo gewonnen door Bettina Bach en Rainer Kersten. Onder het toeziend oog van meer dan honderd genodigden werden beide vertalers geïnterviewd door Meike Albath, hielden zij een dankwoord en ontvingen ze een oorkonde uit handen van Monique Ruhe van de Nederlandse ambassade en Koen Haverbeke van de Vlaamse vertegenwoordiging in Berlijn.

^{V.l.n.r.: Koen Haverbeke, Monique Ruhe, Bettina Bach en Rainer Kersten. Foto: Victor Schiferli}

Op woensdagochtend ging de kinder- en jeugdgroep, inmiddels klaar met het van tevoren vertaalde fragment van Dissus, door met het à vue vertalen van een ander fragment uit datzelfde boek. De andere groep boog zich over een tweede essay uit Opgespoorde wonderen, ‘Boom der kennis’. Hierin staat beschreven ‘hoe je een pisang (weer zo’n woord dat iedere Nederlander zal kennen, maar dat de meeste Duitsers onbekend is) kunt splitsen in de drie delen waaruit hij bestaat: duw de wijsvinger met enige kracht in het uiteinde van een geschilde vrucht en de drie delen wijken uit elkaar.’ Omdat Marlene Müller-Haas zo attent was geweest een banaan mee te brengen, kon ter plekke aanschouwelijk worden gemaakt dat het hier wel degelijk (literaire) non-fictie betrof.

Voor de plenaire sessie op woensdagmiddag, opnieuw met het thema ‘modern klassiek’ schoven vele Berlijnse redacteuren en uitgevers aan Alexander Verlag, Aufbau Verlag, Berlin Verlag, DTV, Fuchs & Fuchs, Galliani, Guggolz en Secession Verlag. Twee van hen, Gesine Treptow (Berlin Verlag) en Tom Müller (Aufbau Verlag) namen in januari deel aan de Publishers Tour in Amsterdam en Antwerpen, waar zij hun uitgeverij voorstelden.

^{Foto: Victor Schiferli}

Jean-Claude Lin van Freies Geistesleben sprak over de noodzaak van het uitgeven van klassieken en hield daarbij de ene na de andere Duitse uitgave van Nederlandse titels omhoog. De brief van de koning van Tonke Dragt – momenteel succesvol in de Angelsaksische wereld – is in het Duits al lang verkrijgbaar. Maar is het wel slim om klassieke boeken uit te geven? Ja: aan de hand van vertaald werk van Italo Calvino toonde Jean-Claude aan dat het commercieel misschien niet altijd de beste keuze is – velen hebben het boek al in huis – maar dat er toch altijd weer nieuwe lezers te vinden zijn.

Jan Konst had voor de Duitse uitgevers zijn verhaal nu flink ingedikt: hij nam telkens een auteur onder de loep, met een voor de Duitse markt interessante titel. De tekstfragmenten las hij met zo veel verve voor, dat menig uitgever aantekeningen zat te maken. Jan ging te werk als een marktkoopman: op het juiste moment een kwinkslag om de aandacht vast te houden en dan op naar de volgende titel die werkelijk hoognodig moet worden vertaald.

Tot slot pitchten vier medewerkers van de beide Letterenfondsen ieder een titel: Cyriel Buysse, Johan Daisne, Maria Dermoût en Nescio kregen ieder vijf minuten aandacht. Jürgen Jakob Becker van het Literarisches Colloquium Berlin sloot de enerverende middag af met een uitnodiging voor Wein und Käse.

Tijd voor ontspannen gesprekken tussen uitgevers en vertalers: Alexander Wewerka met Gerd Busse over Louis Ferron, Gesine Treptow en Meike Blatnik vochten om het enige exemplaar van Maria Dermoût dat voorhanden was, Jean-Claude Lin sprak met Rolf Erdorf, Marianne Holberg, Verena Kiefer en Margit Lesemann van Buchmarkt. Ook de nog niet zo ervaren vertalers stonden druk te netwerken. Levendig en vrolijk, zo was de sfeer.

Toch vertrok het gezelschap tijdig want om 20.00 uur zou het programma met Dimitri Verhulst en Arjan Visser beginnen in Lettrétage, Das Junge Literaturhaus in Kreuzberg. De sfeer van een schoolreisje ontstaat al snel wanneer je met elkaar in het openbaar vervoer door de stad scheurt, en de prettige mix van Duits, Nederlands en Frans moet op omstanders indruk hebben gemaakt. Annette Löffelholz wierp zich op als reisleider omdat ze Kreuzberg kent als haar broekzak.

^{In de metro. Peter Bergsma met Jörn Cambreleng, zijn collega-directeur van het Vertalershuis in Arles.}

Besneeuwd en wel liepen we door de met kaarsjes verlichte gang Lettrétage binnen. In de feeeriek belichte ruimte stonden een stuk of 50 stoelen. Komen die vol? Jazeker, er moesten zelfs nog twee rijen bijgezet worden. Want voor Dimitri Verhulst en Arjan Visser, de auteurs van de met de Else Otten Übersetzerpreis bekroonde boeken, kwamen niet alleen vertalers en vrienden van hen, maar ook studenten Nederlands en andere liefhebbers van hedendaagse literatuur.

Meike Albath voerde gesprekken met de schrijvers en liet hen voorlezen. Ook hier weer tijd voor persoonlijke ontmoetingen, met de schrijvers en de bekroonde vertalers, waarbij visitekaartjes werden uitgewisseld. Jörg Sundermeier van Verbrecher Verlag trotseerde de sneeuw om onder het genot van bier en sigaretten Gerd Busse nog eens te complimenteren met zijn werk. Waar kan dat beter dan in ijskoud Kreuzberg?

^{Dimitri Verhulst, Meike Albath en Arjan Visser in gesprek met het publiek in Literaturhaus Lettrétage. Foto: Victor Schiferli}

Dankwoorden

De dankwoorden van Bettina Bach en Rainer Kersten, winnaars van de Else Otten Übersetzerpreis 2014:

• Dankesrede Bettina Bach (pdf, Duits)
• Dankesrede Rainer Kersten (pdf, Duits)