‘Wat hebben wij met z’n allen reuzenstappen gezet.’ ‘Wat was dit een intensieve en prachtige reis.’ Voldoening heerste over wat we in de cursus hebben bereikt. Het leek alsof zich een nieuw continent voor ons opende. Een continent dat podcast heet.
Ik had mij in mijn hoofd gezet dat ik voor de roman die ik aan het schrijven was over Maria Sibylla Merian (1647–1717) een begeleidende podcast wilde maken. Als extraatje voor de lezer, om feiten te delen die ik in het boek niet kwijt kon en om over mijn recherches voor de roman te vertellen.
Lekker naïef, weet ik nu.
Gelukkig had ik me opgegeven voor de basiscursus Literair podcasten, aangeboden door het Nederlands Letterenfonds. Prachtig dat idee, om deze cursus te initiëren, te organiseren en aan te bieden. Voor mijn medecursisten gold ongeveer hetzelfde. Iedereen had wel een idee wat zij of hij wilde maken: nieuwe verhalen vertellen, een (persoonlijke) zoektocht literair gestalte geven, een kinderboek in audio vormgeven of bijvoorbeeld een radio-essay produceren. Maar wat erbij komt kijken, dat zouden we hier leren, toch? En inderdaad, dat deden we.
Natuurlijk hadden we allemaal naar podcasts geluisterd. En we hadden beter kunnen, of moeten, weten. Tussen consumeren en creëren zit nu eenmaal een hemelsbreed verschil. Met iedere les gingen onze oren verder en verder open van verbazing. Niet alleen kregen we te horen wat er allemaal zou kunnen. We kregen ook de handvaten aangereikt om dat ook eens uit te proberen. Dit nieuwe continent waar we waren beland, bleek één grote speeltuin. Maar een spel kent ook regels, dingen die je wel kunt doen en dingen die je beter laat.
‘Met dit geluid eronder zou je een heel andere sfeer kunnen creëren’; ‘let op de timing’; ‘fade het geluid er langzaam in’; ‘wat gebeurt er als je die klank vervormt’; ‘die achtergrondgeluiden geven juist sfeer’; ‘wat als je hiervan een gesprek maakt met meerdere stemmen’; ‘in dit geval kun je beter een neutrale voice-over gebruiken’ en ga zo maar door. Op zo’n nieuw continent valt er voortdurend iets nieuws te ontdekken en uit te proberen. Dat is soms slopend. En toch ook altijd feest.
We begrepen maar al te goed dat we slechts een glimp konden zien van wat er allemaal mogelijk is. Meer is in zes cursusdagen niet te doen. Dus pakten we gretig wat we konden en gingen ermee aan de slag. Met iedere opdracht kregen we meer tools en technieken tot onze beschikking. Voor ons betekende dat meer ruimte om te onderzoeken hoe we ons verhaal op een andere manier zouden kunnen vertellen.
Want de oren zijn de plek in ons lichaam waar de meeste zenuweinden samenkomen. Ze zijn het enige zintuig dat niet alleen kan schatten, maar daadwerkelijk kan meten. Ook al heeft het de schijn niet in onze visueel ingestelde wereld, het horen is ons primaire zintuig. En dat spreek je in een podcast dus direct aan. Een interessant aspect. Er vindt dus een heel andere perceptie plaats dan bij het lezen van een boek.
Dat werd meteen duidelijk bij de eerste opdracht: pak je opnameapparatuur, ga twintig minuten naar buiten en maak een verhaal van twee minuten zonder woorden. Een verhaal zonder woorden? Hoe bedoel je?! Wij zijn toch schrijvers… Uitdagingen te over, en die gingen we aan. Soms eerst met wat gêne of weerstand. Des te groter was dan de genoegdoening als we deze barrières overwonnen. We spraken in, interviewden, schreven teksten die anderen inspraken, gingen op jacht naar geluiden in de natuur (toen ik in storm en onweer met mijn recordertje buiten onder een paar bomen het natuurgeweld op stond te nemen, belde de buurman mijn partner op en vroeg haar of ik gek was geworden) of in de digitale walhalla’s van databases vol geluid, maakten zelf muziek, speelden die zelf in, lieten die inspelen of plukten ze ergens vandaan (o ja, die rechten…). Sommige hadden vanaf het begin een vrij heldere voorstelling van wat ze zouden willen gaan doen. Anderen, zoals ik, waren nog op zoek naar een uiteindelijke vorm.
Ik zocht naar mijn eigen rol in de podcast, hoe ik mijn stem wilde gebruiken. Stuk voor stuk vielen de puzzelstukjes op zijn plaats. Ook al werd ik er gaandeweg wel nerveus onder. De meeste van mijn collega’s leken stug hun eerdere versies uit te bouwen. Ook al veranderden er dingen, de podcasts werden bij iedereen iedere keer weer stukken beter, geraffineerder en mooier. Maar ik gooide het keer op keer weer helemaal om, worstelde ermee. Van mijn eerste versie is alleen nog de titel over – gelukkig maar.
Als afsluiting van iedere cursusdag beluisterden we de twee-minuten-podcasts die we sinds de voorgaande les hadden gemaakt. Er werd open, eerlijk en respectvol met elkaar gediscussieerd over het zojuist gehoorde. Het solitaire van het schrijven was er niet meer. Wij werden de eerste luisteraars van elkaars werk in wording. Fijn om dit in een groep te doen waar dat vertrouwen kon zijn. Daarbij speelden ook de docenten een belangrijke rol. Met hun kennis, en met hun geduldige en heldere uitleg. Dit geldt in dezelfde mate ook voor de begeleiders van het Podcastnetwerk, die er iedere les bij waren.
Iedere les weer voelde ik me als een jongetje dat zijn allereerste schooldag beleeft en zijn ogen uitkijkt, pardon, zijn oren te luister legt, nieuwsgierig en stomverbaasd over dit nieuwe continent waarnaar de deuren hier open werden gestoten. Niet alleen de mogelijkheden en kansen die het maken van een podcast biedt, boezemde ons ontzag in, ook de moeite die het kost om een goede podcast te maken.
Als ik een heel erg simpel voorbeeld als illustratie mag geven: Als in een boek iemand op straat loopt, is dat iets anders dan in een podcast. Je stelt je opeens andere vragen. In een podcast is het misschien minder belangrijk in welke kleur schoenen die persoon loopt. Maar wel wat voor soort zool eronder zit, op welke ondergrond zij of hij loopt en hoe oud die persoon is. Heeft die haast, loopt die langzaam, is die goed ter been, en hoe klinkt dat? Loopt zij of hij van links naar rechts of andersom, naar de luisteraar toe of weg? Wat wil je dat er verder aan achtergrondgeluid te horen valt?
In mijn geval loopt iemand op klompen een kar trekkend in het jaar 1695 door de Amsterdamse grachten. Er loopt ook een paard. Niet te doen met al dat lawaai en de drukte in de stad van nu. Dus op naar een historisch museum in mijn woonplaats, die hadden klompen en wagens. En ook al was ik ver weg van alle stadsgeluiden, ik had de opnametoets van de recorder nog niet geactiveerd, of er kwamen juist een paar vliegtuigen over die nog net niet het landingsgestel hadden uitgeklapt… Mijn vriendin rijdt paard, dus ook nog het hoefgeklapper op een stenen ondergrond opgenomen en alles bij elkaar gemonteerd.
Met andere woorden: die scène, die in een boek hoogstens een paar zinnen beslaat, heb je vanuit je stoel zo neergezet. Maar met dit achtergrondgeluidje dat alleen de functie heeft om de luisteraar mee te nemen naar de 17de eeuw en maar een paar seconden lang is, ben je wel een halve middag zoet. Heel leuk om te doen, en ook tijdrovend.
‘Een podcast over een historisch persoon maken, daar zitten altijd veel meer haken en ogen aan’, hoor ik mijn mentor Stef Visjager nog zeggen. En daar had ze, zoals ik proefondervindelijk heb vastgesteld, helemaal gelijk in.
De Duits-Nederlandse kunstenaar, wetenschapper, zakenvrouw en alleenstaande moeder Maria Sibylla Merian wist in de 17de eeuw, tegen alle conventies en tegen alle weerstand van de heersende mannelijke klasse in, zowel in de kunst als in de wetenschap uit te blinken. Zij liet voor het eerst zien dat in de natuur alles met alles samenhangt. Met haar etsen en illustraties, die nog steeds in musea over de hele wereld hangen, bracht zij kunst en wetenschap bij elkaar. Daarvoor is ze naar Suriname gereisd, om in het oerwoud rupsen en vlinders te onderzoeken en te tekenen. Als vrouw alleen was dat toen eigenlijk ondenkbaar, maar zij kreeg het voor elkaar.
Ik heb aardig wat Merian-kenners geïnterviewd, maar lopend door de Kerkstraat in Amsterdam (waar Merian heeft gewoond) levert dat onvermijdelijk achtergrondherrie op of in ieder geval een weinig authentieke geluidscoulisse. Dat heeft Merian nooit zo gehoord. Daarom verdringen de opnames van een kar trekkende man op klompen en een paard in deze scene langzaam het hedendaagse straatlawaai. Zo verleid ik de luisteraar mee te gaan naar zo’n 300 jaar geleden. Niet met woorden deze keer, puur met geluid.
Er is dus daadwerkelijk een nieuwe dimensie toegevoegd aan mijn repertoire van vertellen. In de podcast kan ik Maria Sibylla een eigen stem geven, kan haar zelf laten praten. Dat doet ze ook in de roman. Toch gek dat het voor mij best een tijd duurde tot ik dat idee had en kon toelaten, dat ik iemand haar gedeelte laat inspreken. Dat wij ook “haar” stem kunnen horen (in de trailer is dat de stem van stemactrice, jazz-zangeres en violiste Jannemien Cnossen).
Tot zover is het nog niet zoveel anders dan een roman. Maar de grootste literaire greep, die in een roman niet zomaar mogelijk is: ik kan zelf in gesprek gaan met Maria Sibylla. Gewoon, zomaar, aan haar drukpers of tijdens een wandeling kan ik in de podcast meer dan 300 jaar overbruggen. Dat lijkt mij fantastisch! Dit is daadwerkelijk een nieuwe manier van vertellen.
Een podcast als begeleidend iets bij het boek? Als onderbouwing van de feiten voor de fictie van de roman? Ik ben er snel van teruggekomen. Met iedere opdracht groeide ons respect voor deze vorm van vertellen. En werd ons duidelijk dat dit een vertelvorm in zijn eigen kracht is. Niet iets wat je er even naast kunt doen. Een podcast is geen ondergeschoven kindje. Hij wil een eigen leven leiden, wil zelfstandig bestaan.
Het was inderdaad een intensieve en prachtige reis. En toch begint die nu pas echt. Want die podcasts komen er, daar ben ik zeker van. Sterker nog, de eerste van één van mijn medecursisten is zelfs al helemaal af, chapeau! Ook de mijne zal er komen. Ik ben onderweg. Er valt nog een heel continent te onderzoeken. Het wordt een prachtige reis.
De cursus Literair podcasten voor schrijvers en vertalers is in 2021/2022 tweemaal georganiseerd. Op 24 juni 2022 presenteerden de deelnemers van de tweede lichting hun eerste resultaten in de Tolhuistuin. De foto’s daarvan bij dit blog zijn gemaakt door Anne Posthuma.
Tussen consumeren en creëren zit nu eenmaal een hemelsbreed verschil.
