Het internationale literaire festival Bookstan in Sarajevo beleefde onlangs zijn derde editie. Wat is de staat van de literatuur in Bosnië, 23 jaar na het einde van de oorlog?
Jarenlang was er met de Bosnische literatuur, en met de cultuur in het algemeen, iets geks aan de hand. Aan de ene kant waren er imposante successen: Danis Tanović kreeg in 2001 een Oscar voor beste buitenlandse film voor Niemandsland. Jasmila Žbanić kreeg in 2006 de Gouden Beer voor Grbavica (uitgebracht onder de titel Sarajevo, My Love). En auteurs als Aleksandar Hemon (schrijvend in het Engels), Semezdin Mehmedinović, Miljenko Jergović, Igor Štiks en Faruk Šehić wisten en weten een publiek tot over hun taalgrenzen heen te bereiken.
Anderzijds was en is er een besef van voortdurende crisis. Aleksandar Hemon, hoofdgast van deze editie van het festival (waaraan onder het curatorschap van Geert Mak ook een aantal auteurs uit Nederland en België deelnam), ging ooit in een van zijn columns (toegegeven, alweer achttien jaar geleden) op zijn blog Hemonwood zover om te stellen dat de Bosnische literatuur een bizar fenomeen is: een literatuur zonder uitgevers, zonder critici, zonder lezers en zonder boeken. De meeste Bosnische romans en poëziebundels worden in het buitenland gepubliceerd, en als er in het land zelf al eens een roman werd gepubliceerd, dan was dit, aldus Hemon, eerder geluk dan wijsheid.
Geert Mak, Frank Westerman, Dennis Gratz en Chris Keulemans (v.l.n.r.) tijdens één van de paneldiscussies
De waarheid ligt ergens in het midden. De staat Bosnië is feitelijk non-existent, corruptie heerst op alle overheidsniveaus, jonge mensen kunnen het land maar moeilijk uit, en de economie zucht onder een enorme werkloosheid. In de cultuursector heeft dit natuurlijk zijn weerslag. Het chronische gebrek aan middelen en fondsen dwingt tot vindingrijkheid. Boekhandel Buybook, gevestigd in een zijstraat langs de rivier de Miljacka, werd vlak na de oorlog opgericht door Goran Samardžić en Damir Uzunović (tevens initiatiefnemer en directeur van het festival) en heeft zich sindsdien als winkel en als uitgever weten te handhaven. Sterker nog, tijdens dit festival slaagde Buybook erin om achttien vertaalde titels uit te brengen. De verklaring: onverzettelijkheid, doorzettingsvermogen, en een diep besef van de waarde van literatuur en lezen.
Is dit festival, en de literaire cultuur van de stad, het bewijs dat de duh Sarajeva, de ‘geest van Sarajevo’ springlevend is? Tijdens de oorlog was deze geest van de stad een veelbesproken onderwerp. Sarajevo zou een plek zijn waar etniciteit en afkomst geen rol speelden, en deze unieke stedelijke mentaliteit sleepte de inwoners mede door de 1.425 dagen van het beleg. Of is dit nostalgie, en daarmee een valse voorstelling van het verleden? Onder leiding van Chris Keulemans (die in Sarajevo een bescheiden status als held geniet, vanwege zijn bezoeken tijdens het beleg, bepakt en bezakt met geld en sigaretten voor de lokale schrijvers), gingen we in debat over nostalgie als een vorm van omgang met het verleden die in het huidige Europa vaak het excuus is voor, inderdaad, een valse voorstelling van het verleden, in de politieke taal van het nationalisme en het populisme. Leek die discussie voorheen enkel relevant voor Centraal- en Oost-Europa, tegenwoordig moet die ook in West-Europa worden gevoerd. Dubravka Ugrešić wees bovendien op de gevaren van de commercie: haar legendarische project Yugo-Nostalgia, dat zich richtte op de trivia van het voormalige Joegoslavië als de grondslagen voor een cultureel geheugen, bleek tot haar ontsteltenis ineens een geldelijke waarde te vertegenwoordigen.
Aleksander Hemon interviewt David Mitchell (links)
Gasten uit Europa (David Mitchell gaf een schitterend interview), de VS (criticus John Freeman over de kunst ‘schrijvers te lezen’, de kunst van het interviewen dus), discussies over vertalen en vertaald worden, de rol van literaire festivals. Soms leken we ons op een festival als alle andere te bevinden, tot een van de panelleden, religie-historica Amila Buturović, (die belangrijk onderzoek verricht naar de rol van religie in de omgang met de enorme menselijke verliezen die de stad heeft geleden) zich liet ontvallen dat precies op die dag zoveel jaar geleden haar vader door een sluipschutter was doodgeschoten. Het deed me beseffen hoe fragiel de stad is: de oorlog ligt bijna een kwart eeuw achter ons, maar het verlies en de pijn zijn overal. Bookstan is daarom een festival om te koesteren, te ondersteunen, en er vooral volgend jaar naar terug te keren.
Links
- Bookstan Sarajevo 2018 op deze site
- website Bookstan festival (Engelstalig)
- blog van Mireille Berman over Bookstan Sarajevo 2017
- uitgeverij Buybook in de vertalingendatabase.nl
Interview met Dubravka Ugrešić (rechts)
