Dankwoorden Europese Literatuurprijs 2017

Vertaling is een omhelzing

Max Porter en Saskia van der Lingen – 3 december 2017

Saskia van der Lingen

“Bedankt, Anna Enquist en leden van de jury, voor jullie lovende woorden. Bij de nominatie voor de shortlist werd de vindingrijkheid van mijn vertaling geprezen. Het is zeker waar dat Max Porters caleidoscopische tekst een groot beroep deed op mijn inventiviteit – we komen daar straks met Niña Weijers vast nog over te spreken – maar soms dient een oplossing zich gewoonweg aan als een verrukkelijk cadeautje van de taal.

Een voorbeeld. Aan het eind van het boek vatten de Jongens, inmiddels volwassen, hun leven samen in een simpele, zakelijke prozazin (proza met een krachtig metrum, trouwens): ‘We miss our Mum, we love our Dad, we wave at crows. – It’s not that weird.’ Veel vindingrijkheid is hier niet nodig; een letterlijke vertaling in het Nederlands luidt: ‘We missen onze moeder, we houden van onze vader, we zwaaien naar kraaien. – Zo vreemd is dat niet.’ Nederlandse woorden hebben meestal meer lettergrepen dan Engelse, dus het staccato van het ritme was ik kwijt, maar daarvoor in de plaats kreeg ik rijm terug: ‘we zwaaien naar kraaien’. Het was vermoedelijk dit rijm dat de ontwerper van de achterkant van het omslag heeft geïnspireerd om dit proza op te maken als een gedichtje, en het daarmee tot extra motto te maken van de Nederlandse uitgave.

Zelf zwaai ik ook naar kraaien sinds ik twee jaar geleden aan de vertaling van Grief Is the Thing With Feathers begon. En sinds de nominatie voor deze prijs afgelopen voorjaar praat ik bovendien tegen ze. Ze praten nog terug ook: ze begroeten me met hun KRAAAA’s. Ik ben heel blij dat Max me met deze fascinerende wezens heeft laten kennismaken en wil hem daar graag voor bedanken.

Bedankt ook, Peter van der Zwaag, uitgever vertaalde literatuur bij De Bezige Bij, dat je voor dit project je nek hebt uitgestoken en dat je mij de vertaling hebt toevertrouwd. En dank aan het Nederlands Letterenfonds voor hun financiële steun voor de vertaling.

Dank aan de boekhandelaars die de longlist samenstelden, en de juryleden die de shortlist en de uiteindelijke winnaar selecteerden. Dank aan de fondsen die deze prijs mogelijk maken. En dank aan het Crossing Border Festival voor hun zorgzame gastvrijheid.

Dank aan mijn grootouders, die een traditie van nu al vier generaties inter-Europese huwelijken in gang zetten en ons tot een familie van vele talen maakten. Dank aan mijn ouders, allebei acteurs, die nooit moe werden me verhaaltjes voor te lezen en me lieten horen hoe taal als een instrument kan worden bespeeld.

Dank aan mijn docenten bij het Instituut voor Vertaalwetenschap, die me hielpen mijn vaardigheden te ontwikkelen en me leerden denken over vertalen.

Dank aan mijn lieve man en kinderen, die me steunen en bemoedigen in het uitoefenen van dit merkwaardige ambacht van het vertalen, dat ik als een van de uitvoerende kunsten beschouw.

En nogmaals bedankt, Max, voor het weergaloze boek dat jij schreef, dat ik heb mogen vertalen, een taak die op zich al een even grote beloning was als welke bekroning ook.”

Max Porter

“Ik ben het Nederlands Letterenfonds reusachtig dankbaar. Bedankt Peter Bergsma en collega’s, voor jullie gastvrijheid. Dank aan de leden van de jury, aan de organisatoren, aan Anna Enquist en alle anderen voor hun hartelijke en attente woorden over mijn boek.

Ik vond het fantastisch om te horen dat de boeken voor deze prijs zijn aangedragen door boekhandelaars. Daar ben ik er ook een van. Eens een boekhandelaar, altijd een boekhandelaar. John Updike noemde boekwinkels ooit ‘citadellen van het licht’, en zo is het. Dus bedankt alle boekhandelaars hier in Nederland, dat jullie dit en andere boeken onder je hoede hebben genomen. Het is heel bijzonder wat jullie doen en het doet me goed dat het jullie goed gaat.

Bedankt Crossing Border Festival, dat jullie ons allemaal bij elkaar brengen.

Bedankt Peter van der Zwaag, mijn dierbare uitgever, en alle anderen bij De Bezige Bij, voor het risico dat jullie met dit boek hebben willen nemen.

Bedankt vooral ook Saskia van der Lingen. Op haar buitengewone vertaling van mijn boek kom ik zo direct terug.

Het is voor mij een feest om hier te zijn, te midden van boekenvrienden, in Nederland.

Een sterk, kwaadaardig gif verziekt mijn geboorteland: de tabloids. Hetzelfde gif dat ook elders in de wereld aan het werk is. De manier van toedienen kan verschillen, maar het gif is hetzelfde, is altijd hetzelfde geweest: het vertellen van kwalijke verhalen. Onmiskenbaar en ondubbelzinnig zijn deze instituties de vijand van morele basisprincipes, het gewone fatsoen, samenwerking, gedachtevrijheid, troost, vooruitgang. Ze zijn anti-Verlichting. Ze zijn anti-planeet. Anti-geest. Een propagandamachine met een angstaanjagende doeltreffendheid, vooral wat ons zelfbeeld aangaat, vooral in het gevaarlijke domein van hoe we onszelf zien. Van de verhalen die we onszelf voorhouden. Pal tegenover die tabloids staat volgens mij de roman. De machine van de literatuur in al haar vogelachtige glorie. Hippend, pikkend, omhoog scherend, schijtend. De roman en de tabloid zijn per definitie elkaars vijand. In de ene wordt morgen de vis verpakt. De andere is een tijdmachine, een wonder, een spiegel, het intellectuele voedsel voor onze kleinkinderen, een levende, ademende menselijke gevoelsmotor.

Wij in ons Verenigd Koninkrijk importeren van alles. We importeren broccoli uit Kenia, auto’s uit Japan, speelgoed uit China. Er is niet veel wat we nog zelf maken. Het is een schande dat we niet meer verhalen importeren. Slechts 3 procent van de boeken die we in ons land lezen is vertaald. De cijfers suggereren dat het ons niet interesseert om naar andere stemmen te luisteren. Andere verhalen importeren heeft geen prioriteit. Stel dat we die schandalige 3 procent wat vergrootten, de deuren openzetten en meer verhalen importeerden. Natuurlijk zouden we er dan achter komen dat ook elders rijke en ware verhalen leven. Een Nederlands verhaal over een stuklopend huwelijk, aha! Een Pools verhaal over een opslagplaats waar het spookt, een Nigeriaans verhaal over een homovriendschap, een Palestijns verhaal over een gestolen peperstruik, een Koreaans verhaal over een vrouw die in een boom veranderde, YES! Zo komen we ergens, zo voelen we ons minder alleen. Wat lijkt die tabloid die zegt make Britain great again dan ineens stompzinnig. Wat een kleingeestig idee, wat een zielige reactie op de rijkdom van wat er in de wereld omgaat. Afgezet tegen al die prachtige verhalen, al die genuanceerde, begripvolle, rijke, diverse en goedgeschreven verhalen over de verbijsterende complexiteit van het menselijk bestaan, van het leven op planeet aarde, klinkt dat make Britain great again volkomen belachelijk. Het is meelijwekkend. Maar het is levensgevaarlijk. Die geraffineerd-onschuldige slogan is gedrenkt in bloed en onrecht. Want onder de groezelige, smakeloos ontworpen verpakking schuilen de oude ideeën, de oude vijanden, de opgeblazen monsters van blanke superioriteit, extreem nationalisme en vrouwenhaat. Niet om te lachen dus. Er is niks grappigs aan.

Nog een vijand van tabloidpropaganda is vertaling, de schone kunst en het vitale ambacht van het vertalen. Vertaling is de letterlijke, levende, ademende manifestatie van de open dialoog, woorden zonder grenzen, communicatie, aanpassingsvermogen, metamorfose. Vertaling maakt de kostelijkste ambities van de beschaving zichtbaar in het wonder van een lied dat wordt gezongen in een andere taal, het woord dat van de ene groep mensen naar de andere wordt overgedragen. Vertaling is verandering en groei en mogelijkheid. Zodra wordt geprobeerd dit lied het zwijgen op te leggen of te vervormen, de overdracht te verhinderen, houden we alleen de hatelijke dreun van het nationalisme over, het kwaadaardige verhaal. We hebben het eerder zien gebeuren, daar hadden we van moeten leren, dat hebben we niet gedaan. Daarom moeten we romans schrijven, gedichten, verhalen voor kinderen, brieven, pamfletten, geschiedenissen, anti-geschiedenissen, tegengeschiedenissen. We moeten ze delen, vertalen en met nog weer anderen delen, ze tegen elkaar afwegen, vers water laten binnenstromen in het collectieve meer van ons bewustzijn. Wij handelen in taal, wij handelen in verandering.

Vertalen is een vorm van en een stilzwijgend geloof in vriendschap. Ik ben vereerd dat Saskia van der Lingen en De Bezige Bij mij deze vriendschap hebben betoond. Een persoonlijk wiegelied onder handen nemen, een fabel over pijn en liefde opgebouwd uit Engelse versjes en nonsenspoëzie en slechte pseudogedichten, en die tekst laten werken in een andere taal, laten zingen in een nieuwe context, dat is het radicaalste en tegelijk het basaalste, het meest vruchtbare, vakkundige, bezielde en wezenlijke wat iemand kan doen. Mijn tekst is bovendien niet makkelijk, hij gehoorzaamt aan geen enkele regel, dus deze perfecte vertolking in het Nederlands, deze intuïtieve, sierlijke, gedurfde, stoere, fijngevoelige vertaling is een meesterlijke prestatie. Dank je, Saskia.

Vertaling is een omhelzing. Zo te zijn omhelsd, en nu te zijn erkend met deze prijs, is voor mij weinig minder dan een wonder. Waar we ook vandaan komen, we zijn niets, gemaakt uit niets, en heerlijk snel keren we weer terug tot niets, tot lucht of stof, een stukje aarde waar kraaien schaterend overheen vliegen. Maar voor het moment is elk woord dat ik schrijf Europees, want het is schatplichtig aan en staat in dialoog met de schitterende en gevarieerde gemeenschap die mij is voorgegaan en na mij komt. Europa, een complex, lastig, moeilijk, veranderlijk maar wezenlijk iets waarin ik geloof. Net als literatuur een complex, lastig, moeilijk, veranderlijk maar wezenlijk iets is waarin ik geloof.

Ik wil eindigen met een fragment uit ‘Humanitos’ van Eduardo Galeano (Espejos, 2008). Een tekst die goed past hier waar musici en schrijvers bij elkaar komen om met elkaar in gesprek te gaan, ideeën uit te wisselen en de literatuur en de muziek te vieren.

Wij, nietige mensen:
vernietigers van alles,
de enigen die leven in dienst van de machines die ze bedenken,
de enigen die hun eigen huis verslinden,
de enigen die het water vergiftigen dat ze drinken
en de aarde die hen voedt,
de enigen die doden voor hun plezier,
de enigen die martelen,
de enigen die verkrachten.

En ook,
en ook:
de enigen die lachen,
de enigen die dagdromen,
die zijde maken uit het kwijl van wormen,
die troep veranderen in schoonheid,
die kleuren ontdekken die de regenboog niet kent,
die de stemmen van de wereld nieuwe melodieën geven
en woorden verzinnen
opdat de werkelijkheid noch de herinnering verstomt.”

Beide dankwoorden zijn bij de prijsuitreiking op donderdag 2 november in het Engels uitgesproken. De hier gepubliceerde vertalingen zijn van de hand van prijswinnares Saskia van der Lingen.

Links

• Fotoalbum prijsuitreiking op Facebook
• Europese Literatuurprijs 2017 naar Verdriet is het ding met veren
• website Europese Literatuurprijs
• Lezing van Saskia van der Lingen over Verdriet is het ding met veren op www.vertalersgeluk.nl
• www.saskiavanderlingen.nl