Tinten van geluid

Emily Kocken – 3 november 2017

Wanneer ik mijn ogen dichtdoe, wordt de wereld daarachter intens hoorbaar. Op dit moment zit ik in mijn atelier en rondom klinken kringen van geluiden, en omdat de dakramen niet open kunnen, sluist een zuchtende ventilator dat het een lievelust is – bovenin de gangen een trek van wel honderd meter aan aluminium slangen.

Ik open de ogen en denk aan mijn eerste reactie op de eervolle opdracht om voor de eerste keer een hoorspel te schrijven, een blij gevoel verdund door een vleugje gezonde nervositeit, de handicap van ‘slechts geluid’ trok me zoals een mot trekt naar het licht. Ik wil het hebben over dat zintuig waar je als radioluisteraar niets van meekrijgt tenzij letterlijk beschreven: het gezichtsvermogen. Van dingen, de ander, mensen, contouren, kleuren, kortom, het visuele zintuig en ervaring. Hoe associeert een geoefend luisteraar? Welke archetypische verwachting ‘klopt’ met welke kleur? De kleur lichtblauw roept het beeld op van onschuldige baby-ogen, verschoten korenbloempjes in een veld.

Nu is Lichtblauw ook de naam van de door mij verzonnen politieke beweging waar de jonge, ambitieuze hoofdpersonen van het drama lid van zijn, waar ze hun idealen voor opofferen, waar zij en hun ouders door gevormd zijn.

Ik stel me voor hoe het straks zal zijn wanneer Lichtblauw wordt uitgezonden. Eerst hoor je het woord, deze kleurtypering, daarna een wolk van geluiden, stemmen, muziek, gegons, geratel, zoemen en – wie weet – een ouderwetse windmachine: ‘Lichtblauw, een vloeibaar hoorspel over liefde en jong strijden om de macht.’
De titel zal meteen een indicatie geven, een intro verraadt de dreigende sfeer van een samenleving die drijft op strenge morele regels. Onder constante staatsurveillance leeft, ademloos wacht op de aankomst van de nieuwe leider. Met angst en beven, verborgen achter een masker van branie en agressiviteit. Maar ook hoopvol is.

Dat door de kleur uit de titel bij de luisteraar een verwachting wordt opgeroepen, is te danken aan de aantrekkingskracht van monumentale metaforen afkomstig uit de natuur op de verbeelding van de mens. Art imitates life. Maar de zee, dan? Een rampzalige watersnoodramp komt snel ter sprake. Lichtblauw, jawel. De zee zoals wij hem kennen, de Noordzee, waar we tijdens de laatste lome zomerdagen van dit jaar en masse in zijn gelopen; schuimrandjes van tamme golven kriebelden aan de kuiten, die zee waarmee we ons onnadenkend verbonden, was altijd al vervuild; mensen hadden de hele zomer in het water gepist, en in de verte kwam er iets vaags en smerigs aangedreven, ontsnapt aan een of andere olietanker, ja, dat water is grauw.

We willen het zo graag, dat blije blauw.

Er is meteen iets met een kleur aan de hand wanneer je hem niet ziet maar hoort.

Stemmen

De menselijke stem, zijn klank en karakter. Het timbre. De verschillen tussen stemmen en wat dat met een radioluisteraar doet. Herkenning: hey, jij klinkt als ik. Herinneringen: zo klonk mijn vader. Een lage mannenstem die bovendien sloom en statig tot ons spreekt, roept andere associaties op dan een klaar kinderstemmetje. Een stem is gekoppeld aan een lichaam, verraadt sekse, maatschappelijke status. Vooralsnog want de consensus verschuift de laatste tijd in hoog tempo. Los van wat een acteur of actrice met zijn of haar stem doet, de ‘vorm’ van de stem is min of meer een gegeven, al kun je door training de basis behoorlijk oprekken, je repertoire als (stem)acteur uitbreiden.

Ik schakel snel over naar een praktisch register. De overwegingen van een maker, mijn persoonlijke voorkeuren. En dit alles zit samengebald in de vraag: wat voor stemmen waren nodig om de wereld van Lichtblauw in beweging te brengen en tot leven te wekken?

Lichtblauw draait om een vijftal studenten en een spion. Binnen een militant corpsballerig milieu klinken mannenstemmen en vrouwenstemmen, en deze ontsteken op hun eigen manier verschillende velden van verwachting bij de luisteraar. De context van het drama is het wachten op de nieuwe leider, een jonge student, nauwelijks losgeweekt van zijn moeder, maar een jongen met een onmiskenbare wrede inslag. Hij weet wie hij is, maar weet nog niet waarom. Bravoure en twijfel moet blijken uit zijn spel, en zijn stem. Regie, casting, traditie, verwachting. Hoe moeten deze studentikoze stemmen klinken? Schor van het brallen, geaffecteerd en onverschillig? Zal de gemiddelde radioluisteraar zich wel willen identificeren met dit soort studenten? Of blijft de kleine kluit aan personages een ongrijpbare groep dat met gebral en seksistische mores op gepaste afstand blijft? Dan kan je er als luisteraar lekker op los projecteren en zal jouw vooroordeel de ervaring snel overschaduwen. Met stemmen (en tekst, geluidseffecten, muziek) kun je een bijzondere en tegelijkertijd uitermate herkenbare wereld oproepen. De pijlers zijn sociale klasse, ras, leeftijd, sekse. Wanneer je personages slechts kunt horen en niet kunt zien, moeten ze meteen van elkaar te onderscheiden zijn, wil de luisteraar het zonder al te veel extra inspanningen kunnen volgen. Daar zijn technieken voor, en trucs. Tegenstellingen tijdens dialogen, de karakteristieken die ik net al schetste, grote contrasten gebruiken, subtiele als het fundament eenmaal is gelegd. Elkaar regelmatig bij de voornaam laten aanspreken. Variaties in register. Een andere vraag die ik mezelf als prille hoorspelscenarist stelde was: waarom is een lichaamsloze stem ergens spannender dan wanneer je een persoon van top tot teen voor je ziet? Ik maak even een zijstapje; denk eens aan de momenten dat je iemand van een helpdesk moest bellen omdat je computer stuk was, en aan de andere kant van de lijn klonk een vriendelijke vrouwenstem die je meteen op je gemak stelde. Hoe zou dat komen? Juist door de afwezigheid van het lichaam, kan de stem van de ander makkelijker binnendringen. Ik moet meteen toevoegen dat verwachting en ervaring een enorme rol spelen in de receptie van een stem. Bovendien zijn we geconditioneerd in archetypen, hoeveel genderfluïde ontwikkelingen er nu in rap tempo volgen, ik vrees dat de archetypische wetten ons lang zullen blijven achtervolgen. Hoe wil je dat iemand klinkt zodat hij/zij boven het archetypische uitstijgt? Want dan pas, denk ik, kan er iets spannend gebeuren, een uitwisseling tussen het gehoorde, de spelende stemmen, en de luisteraar, op de bank met een biertje, of in de auto op een donkere provinciale weg.

In Lichtblauw draait het verhaal om twee jonge mensen, Lieuwe en Reina, die gevangen zitten in een strenge maatschappelijke structuur en binnen het dystopia waarin ze door mij als schrijver zijn geplaatst een jeugdig optimisme moeten hooghouden. Meer vertel ik niet. Spoiler alert!

Je kunt verliefd worden op een stem. Je veilig voelen. Bang worden voor. Stiekem hoop ik dat het hoorspel meer vermag dan ik aanvankelijk dacht. Want is het niet intiemener en intenser wanneer je iemand hoort en niet ziet?

Lichaam

Een ‘lichtblauw’ lichaam: jong maar volwassen genoeg om als autonoom lichaam te mogen functioneren. Mogen? Ja. Wettelijk, moreel, intuïtief. Autonoom is hier op te vatten als zelfstandig. Letterlijk onafhankelijk van wat ouderen (ouders) voorschrijven als wenselijk gedrag. Hm, ja, daar heb je het al; de eerste contouren van een grijs gebied van een verraderlijke complexiteit.
Maar goed, even aangenomen dat het lichtblauwe lichaam van een volwassen personage zelfstandig is, het is jong; wandelend vat van tegenstrijdigheden, tikkende tijdbom van hormonen, leuk verpakt, in de juiste vorm gedrukt door een Spartaanse neoconservatieve opvoeding drijvend op een contrast tussen mannen en vrouwen. Futuristische dystopieën grijpen vaak terug op idealen uit vervlogen tijden.
Op de radio is een lichaam onzichtbaar.

In het script stop ik als schrijver aanduidingen van dit lichaam, aanwijzingen, clous over wat het lichaam oproept bij de ander, insinuaties, complimenten: personage bekennen geïmponeerd te zijn door de verschijning van de ander. Manieren om de luisteraar aan het associëren te zetten en zelf de archetypische silhouetten met materiaal uit de eigen verbeelding aan te vullen. De ideale vrouw, het perfecte lijf, borsten die worden bezongen. Dat is heel erg niet van nu en heel erg wel. Wij, vrijdenkende mensjes levend in het jaar 2017, komen sinds kort mede dankzij het maatschappelijk gedragen #Metoo schoorvoetend in opstand, maar zij, personages van Lichtblauw leven in een ander tijdsgewricht van de toekomst.

De personages springen uitermate hardhandig met het lichaam om. Op het immense dek van het Lichtblauw hoofdkwartier, architectonisch gedrocht tussen vliegdekschip en boorplatform in, drilt de charismatische preses Reina haar ondergeschikten. Ze laat ze urenlang schrobben. Want het dek moet schoner dan schoon en veranderen in een blinkende landingsbaan. In elke ‘Reina scene’ komt dit schoonmaken als fysiek pressiemiddel voorbij. Ze is geobsedeerd. Het resultaat liegt er niet om. Onder haar bezielende leiding schrobben de feuten dit dek dat nooit schoon lijkt te worden met hun blote handen tot de vellen eraf liggen.

Het lichaam is een instrument, een stuk inwisselbaar gereedschap. Jong is de huid op de handen: het daagt de leiders uit om de zachtheid ervan te breken. Toch denk ik niet dat de grensoverschrijdende lichamelijke arbeid de luisteraar tijdens het luisteren naar Lichtblauw zal opvallen. Gewoon een stelletje studenten die ontgroend worden in een wereld waar vrouwen op handen en voeten over de grond kruipen met de dweil tussen de tanden.

In dit wrede universum waarin preses Reina de arme ‘onschuldige’ feuten met hun blote handen het dek laat schrobben, is het lichaam wel het soort instrument waar de dragers zich bewust van zijn. Ze proberen wat lucht in de verbale uitwisselingen te kloppen, maken geforceerde grappen over het schoonheidsideaal, plagen elkaar dat ze moeten rondparaderen met ‘de borstjes vooruit’, stiekem trots op hun gestroomlijnde lichamen, heimelijk hopend op een rol als trophey wife. Reina, de vrouwelijke leider van Lichtblauw, is dankzij haar visionaire talent en politieke ervaring tot de tanden gewapend. Een ander wapen waar ze over beschikt is ironie. Haar pleegzusje en rechterhand niet. Titiana, toepasselijke bijnaam Tits, neemt haar fortuinlijke toekomst als mogelijke bijvrouw van een hoge positie man bloedserieus. Is fysiek uitermate strijdbaarder vanuit een grimmig besef van haar vrouwelijke underdogpositie.

Momenteel komen veel vrouwen massaal naar buiten over seksuele intimidatie, de schending van de integriteit van het vrouwelijk lichaam. Dat is een goede zaak. In Lichtblauw is er helaas geen #Metoo, er is een wreed universum waarin de sterksten slim en mooi moeten zijn. De lichamen zijn pure instrumenten, waarmee je een dek kunt reinigen, of hoog aan de sociale ladder kunt komen.

Ik zei al, het is een fictieve dystopie, niet de samenleving waar ik naar uitzie.

Zes literaire schrijvers maken voor het eerst in hun loopbaan een radiodrama. Ze worden daarbij gekoppeld aan zes jonge talentvolle radiomakers. Dat levert bijzondere audioproducties op in de derde editie van Fluiten in het donker. Op woensdag 8 november a.s. worden de resultaten gepresenteerd in De Balie in Amsterdam. Pers is daarbij van harte welkom, neemt u s.v.p. contact op met Hanneke Marttin bij het Letterenfonds.
Vanaf 17 november zijn de radiodrama-producties te horen op NPO Radio 1; steeds op vrijdag om middernacht, van 24.00 tot 00.30 uur.
Lichtblauw, het hoorspel van schrijfster Emily Kocken en regisseur Yentl van Stokkum voor AVROTROS wordt uitgezonden op vrijdagnacht 24 november, middernacht, op NPO Radio1. Met stemmen van Anna Raadsveld, Ellen Parren, Stefan Rokeband, Matthijs van de Sande Bakhuyzen en Thijs Boermans.

Links

• Fluiten in het donker, de derde editie
• Oorschrift, blog van Mischa Andriessen
• Schrijven met je oren, blog van Hélène Gelèns
• Fotoalbum Fluiten in het donker op Facebook

Luisteren

• De zes hoorspelen van de tweede editie van Fluiten in het donker op Woord.nl
• De zes hoorspelen van de eerste editie van Fluiten in het donker op Woord.nl

_{Staand v.l.n.r.: Hannah van Binsbergen, Samuel Vriezen, Hélène Gelèns, Mischa Andriessen, Jannah Loontjens en Emily Kocken. Zittend: Anton de Goede (VPRO), Frans Kotterer (NTR) en Niels Wensing (AVROTROS).}