Waarom tekende Charley Toorop, na ruim veertig jaar vriendschap, Adriaan Roland Holst als een oude, uitgebluste man? Die vraag kwam bij me op toen ik me voorbereidde op de rondleiding die ik als tijdelijke bewoner van het Roland Holst Huis in Museum Kranenburgh zou geven. Een nieuw initiatief van de stichting Roland Holst Fonds in samenwerking met het Bert Schierbeekfonds en Museum Kranenburgh.
Ruim twintig mensen liepen op 22 februari mee, voor een deel gidsen van het museum die wel eens een ‘ander’ geluid wilden horen, maar ook gewone museumbezoekers. Onze eerste stop was Toorops portret uit 1953 dat in een tentoonstelling over een particuliere kunstverzameling hing.
Voordat we naar de tekening keken, heb ik het een en ander verteld over de geschiedenis van het Roland Holst Huis, hoe het is om daar te verblijven, te werken. Vervolgens vroeg ik aan de aanwezigen wat zij van het portret vonden. De een vond Roland Holst er nogal boers uitzien, de ander zag hem juist als een filosoof, een derde vond hem vooral ‘lief’.
Roland Holst was zelf niet echt tevreden met het portret, Toorop wel. Ze richtte volgens biograaf Jan van der Vegt zelfs een ‘feestmaal’ aan toen ze het had voltooid. Maar in diezelfde biografie is ook te lezen dat Toorop tijdens de Tweede Wereldoorlog danig teleurgesteld was geraakt in Roland Holst. Immers, in 1939 had hij de beoogde publicatie van zijn protestgedicht ‘Voor West-Europa’ tegengehouden, onder druk van zijn familie die nogal wat familiebelangen in Duitsland had.
De brief waarin Toorop haar verontwaardiging over deze terugtrekking uitte, heb ik (nog) niet gevonden, wel de reactie van Roland Holst. Hij schreef: ‘Je brief was een mep in mijn gezicht - en een onverdiende.’ Mogelijk was deze botsing van geesten de reden waarom Toorop haar oude vriend zoveel minder karakteristiek afbeeldde dan diens tante, een portret uit 1943 waar bovenal veel respect uit spreekt.
Peter Swanborn bij schilderij ‘Herfst’
De tweede stop in de rondleiding was het schilderij ‘Herfst’ van Edgar Fernhout, oudste zoon van Charley Toorop. Het hing in een andere expositie, over de Bergense school. Voor mij een bijzonder poëtisch schilderij, door z’n vele interpretatiemogelijkheden en ook door de suggestie dat het schilderij buiten de lijst verder lijkt te gaan, het heeft immers geen centrum.
Het is een schilderij dat trilt en bibbert, en dat alleen maar geschilderd kan zijn door iemand die heel lang en goed naar de werking van zonlicht (of maanlicht) heeft gekeken. Een van de aanwezigen vertelde de anekdote dat dit schilderij tijdens een eerdere rondleiding door een kind als figuratief was herkend, als ‘de zee van bovenaf’.
Edgar Fernhout, Herfst, 1964. Olieverf op doek. Collectie Kranenburgh
De vraag of Bergen en de natuur rond Bergen ook in mijn eigen poëzie zijn terug te vinden, heb ik beantwoord door de bezoekers mee te nemen naar een grote glazen buitenmuur waar een houtduif tegenaan was gevlogen. Deze had zo’n prachtig gedetailleerd spoor achtergelaten, inclusief de tekening van zijn klauwtjes, en met een beetje fantasie zelfs de schrik in zijn ogen, dat ik mij kan voorstellen dat deze ooit in een gedicht zijn plek zal vinden. Maar dat gedicht is er nog niet. Daarom heb ik ter afsluiting het gedicht ‘Strandgebed’ uit mijn laatste bundel voorgelezen, ontstaan na een eerder verblijf in het Roland Holst Huis.
Strandgebed
Ik dacht, het is voorbij. Langzaam in de achtergrond
opgegaan, maar nee. Het gezicht is terug, draait mee.
Het diep peilend oog, de plooien rond haar mondhoek.
Ze staart me aan, verder niets. Schuimkoppen schieten
voorbij, lossen op in de wind. Een snoer zwarte vogels
trekt over loodgrijs water. De kralen tel ik een voor een.
Meer informatie:
Roland Holst was zelf niet echt tevreden met het portret, Toorop wel.
