Als op de eerste dag
Op zoek naar het gevoel van de eerst keer: de eerste blik, de eerste liefde, de eerste ervaring
Net als in zijn eerste, succesvolle roman Terug naar Merelbeke – waarin een jongetje in zijn fantasie het paradijs zag opdoemen in Merelbeke, dat in werkelijkheid een onooglijk en grauw Vlaams stadje bleek te zijn – gaat Stefan Hertmans in Als op de eerste dag op zoek naar de sensatie van de eerste keer. De eerste blik, de eerste liefde, de eerste ervaring. Niet via de terugkeer naar de verloren tijd van zijn jeugd, maar langs andere weg: via de duistere, vaak verwoestende en immorele verbeelding.
Als op de eerste dag is een roman in verhalen. Het boek bevat drie triptieken, drie keer drie verhalen, waarin de levens van steeds andere protagonisten eventjes worden aangeraakt. De eerste triptiek speelt in de jaren vijftig, en vertegenwoordigt de kindertijd. Drie jongetjes branden op aan hun hevige verlangen naar het sublieme. Een van hen probeert in verwarring zijn gedroomde geliefde, het meisje dat Maria speelt in een kerstspel, op het podium te wurgen. In het titelverhaal duwt een andere jongen duwt een meisje van het balkon omdat hij het zojuist voor de eerste keer heeft gedaan. Dat moment wil hij koste wat kost behouden.
In de tweede triptiek, gesitueerd op de grens van de jaren zestig en zeventig, staat een groepje scholieren centraal, dat het leven van hun docenten tot een hel maakt. Een docent dondert van de trap, en een ander wordt aan zijn blauw elektrisch-lederen dasje het vliegwiel van het motorblok van een auto ingetrokken. En de laatste triptiek – symbool voor de perversiteit van de volwassenheid – sluit af met het verhaal van een psychopaat, die zich verliest in een pornografische fantasie.
Zo achter elkaar gezet wordt duidelijk hoe duister de verbeeldingswereld van Stefan Hertmans uiteindelijk is uitgevallen. Al zijn verhalen – die ieder wisselende personages, perspectieven en stijl hebben, maar toch op geheimzinnige wijze met elkaar corresponderen – stevenen af op de ondergang. Toch beginnen de verhalen allemaal uit een brandend verlangen om de intensiteit van de liefde, van de eerste keer opnieuw te beleven. Dat is het ogenschijnlijk ongevaarlijke doel van Hertmans’ personages. Maar om dat doel te bereiken overschrijden ze de psychopathologische grens, verdwalen in het duister en schuiven in de afgrond.
Als op de eerste dag – het woordje ‘als’ maakt de onmogelijkheid van de gewenste herhaling onmogelijk – is van een grote, beklemmende en hallucinerende kracht. Stefan Hertmans daagt zijn lezers hem te volgen in de duisternis, bezorgt ons daarmee een even huiveringwekkende, als louterende ervaring.
